1- مقدمه
امروزه حوادث صنعتی و بحران های ناشی از حوادث طبیعی زندگی و سلامت انسان ها را بسیار گسترده تر و شدیدتر از گذشته تهدید می‌كنند. تجربه نشان داده است كه هر جامعه ای كه برای مقابله با این‌گونه حوادث به تكاپو افتاده، چاره اندیشیده و رعایت اصول ایمنی قبل از بروز حادثه را بطور گسترده به مردم آموزش داده است، در هنگام مواجهه با حوادث غافلگیر نشده و میزان آسیب های جانی و خسارت های مالی را به طور محسوسی كاهش داده و امنیت بیشتری را برای جان و مال افراد فراهم كرده است.
شواهد زیادی وجود دارد كه حتی در بسیاری از صنایع و معادنی كه موفق به اخذ گواهینامه بین‌المللی از جمله ISO14001 و OHSAS18001 شده‌اند، موضوع آمادگی برای مقابله با بحران و ایمن‌سازی كارگاه‌ها جدی گرفته نشده است و به جنبه های ظاهری مساله مانند برگزاری چند دوره آموزشی و نصب چند تابلو و علامت بسنده شده است. این در حالی است كه مدیریت بحران در صنایع نیازمند وجود عناصر مختلف مانند امكانات، تجهیزات و منابع متعدد است و در كنار این ها آموزش مهم ترین عنصر آمادگی به شمار می رود. یادآور می شود اقدامات پیشگیرانه با تصمیم گیری های مدیریت ارشد آغاز می گردد و باید از سوی مدیریت میانی و سرپرستان كارگاه ها حمایت و هدایت شود. اما مقابله و اجرای عملیات بستگی به مهارت و آمادگی «كلیه كاركنان» دارد.
2- مدیریت بحران
دنیا امروز به طور نگران كننده ای نسبت به وقوع بحران های طبیعی و فاجعه های صنعتی و پیامد های آن ها آسیب پذیر شده است. منظور از بحران، حادثه ای است كه در زمانی كوتاه صدمات جانی و خسارت های مالی و زیست محیطی زیادی را به جامعه تحمیل می كند؛ بطوری كه برطرف كردن آثار این رخدادها نیازمند انجام اقدامات اساسی و فوق‌العاده است.
مدیریت بحران علمی است كاربردی كه با مشاهده سیستماتیك بحران ها و تجزیه و تحلیل آن ها در جستجوی یافتن ابزاری است كه به كمك آن بتوان از وقوع بحران ها پیشگیری كرد و یا برای وقوع آن ها آماده شد تا در صورت وقوع بحران نسبت به امدادرسانی سریع و عادی سازی اوضاع اقدام شود.
مدیریت بحران در یك واحد صنعتی شامل سیستم جامعی است كه كلیه عناصر سازمان به صورت «كم یا زیاد»، «ضعیف یا موثر» در آن نقش دارند. زیرا تصمیماتی كه هر یك از عناصر كوچك سازمان به صورت همزمان در وضعیت اضطراری می‌گیرند، به نوعی در مدیریت بحران موثر است. به تعبیر دیگر، سیستم جامع مدیریت بحران زمانی موفق خواهد بود كه كلیه تصمیمات و اقدامات انجام شده در وضعیت اضطراری، از پیش با سازوكارهای آموزشی و برنامه‌ریزی، سازماندهی شده باشد.
3- ضرورت
به دلایل زیر لازم است در صنایع و معادن مدیریت بحران مد نظر قرار گیرد:
- بینش و نگرش نادرست در زمینه علل بروز حوادث شغلی و شرایط اضطراری
- رعایت نشدن كامل اصول ایمنی در برخی از صنایع و معادن
- عدم برخورداری اكثریت كاركنان از دانش كافی ایمنی
- كم‌توجهی به نكات ایمنی در هنگام احداث كارخانه‌ها
- ایجاد شهرها و شهرك‌های صنعتی و همجواری كارخانه‌های مختلف بدون در نظر گرفتن استانداردهای ایمنی
- همجواری برخی كارخانه‌ها با پتانسیل خطر بالا با مناطق مسكونی
- احتمال بروز بلایای طبیعی
- مشكلات مربوط به ناهماهنگی بین ارگانهای مختلف امدادی خارج از محیط كار
- الزامات بین‌المللی مانند ISO 14001 ، OHSAS 18001 و HSE _ MS
بروز بحران در مراكز صنعتی معمولاً همراه با خسارتهای زیر می‌باشد:
- لطمه مستقیم به بزرگ‌ترین سرمایه سازمان یعنی نیروی انسانی
- لطمه به دارایی‌ها و سرمایه‌ها
- بروز مشكلات زیاد در تحویل به موقع كالا و از دست دادن مشتری
- هدر رفتن منابع به منظور جبران خسارتها
- آسیب‌های جدی به محیط زیست
- پرداخت جرایم قانونی
- لطمه به اعتماد عمومی و كاهش ارزش سهام.
4- زلزله و سیل
زلزله پدیده‌ای طبیعی است و رخداد آن امری اجتناب‌ناپذیر می‌باشد. دانش بشری هنوز موفق به پیش‌بینی زمان دقیق وقوع زلزله نشده است. از این‌رو ضروری است تمهیدات خاصی برای آمادگی در برابر این پدیده ویرانگر اندیشیده شود.
كشور ما به دلیل قرار گرفتن بر روی كمربند زلزله «آلپ – هیمالیا» به نحو چشمگیری زلزله‌خیز است. از 678 شهر كشور 660 شهر روی خط زلزله و 24 شهر در منطقه پرخطر زلزله قرار گرفته است. به طور میانگین در ایران هر سال یك زلزله 6 ریشتری و هر 10 سال یكبار یك زلزله به بزرگی 7 ریشتر رخ می‌دهد. در این رابطه دوره‌های آموزشی و بازآموزی مهندسی زلزله مهم‌ترین ابزار برای روزآمد كردن اطلاعات مدیران، سرپرستان و مهندسان است تا با افزایش دانش، اطلاعات و مهارت خود در زمینه زلزله درك صحیح‌تری از مفاهیم و اصطلاحات مطرح شده در این باره داشته باشند. مباحث ذیل باید در دوره‌های آموزشی مد نظر قرار گیرند:
- روش‌های مقاوم‌سازی كارگاه‌ها، انبارها، تاسیسات استراتژیك، مخازن، دیگ‌های بخار و …
- روش‌های پیشگیری از آتش‌سوزی، انفجارها و نشت مواد
- روش‌های مقاوم‌سازی مركز مدیریت بحران، اورژانس، ایمنی و آتش‌نشانی
- روش‌های كاهش صدمات جانی، خسارتهای مالی و زیست محیطی
- تمرین‌ها و مانورها.
.
ضروری است به منظور كنترل اثربخشی مدیریت زلزله در مراحل مختلف ممیزی لازم صورت گیرد. این ممیزی به منظور شناخت توان كارخانه در زمینه میزان آمادگی در برابر زلزله و امكانات پاسخگویی به اثرات و نتایج زلزله انجام می‌شود. با تهیه و تدوین چك لیست ممیزی و توسعه آن، مدیران ارشد می‌توانند با توجه به ماهیت كاری خود میزان آمادگی بخش خود را در خصوص بروز زلزله مورد ارزیابی قرار دهند.
با آنكه اكثر شهرها و بسیاری از كارخانه‌ها و معادن كشور همواره در معرض تخریب ناشی از سیلاب قرار دارند و هر ساله در اثر وقوع سیل متحمل خسارتهای زیادی می‌شوند، متاسفانه به جز پاره‌ای اقدامات پراكنده امدادرسانی و نجات، آن هم بعد از وقوع سیل و تدابیر موضعی و موقتی، هیچ‌گونه طرح جامعی برای تجهیز كارخانه‌ها و سایر مراكز صنعتی در برابر مخاطرات سیل تدوین نشده است. برخی از خسارتهای ناشی از سیل به شرح زیر می‌باشند:
- زیانهای مربوط به تخریب و صدمات وارده بر ساختمانها
- هزینه توقف خط تولید و كاهش درآمد
- هزینه مربوط به پاكسازی ساختمانها، دستگاهها، تاسیسات و محوطه كارخانه
- هزینه از بین رفتن اسناد و مدارك در بخش اداری
- هزینه بلا استفاده ماندن وسایل و اثاثیه در ساختمانهای اداری
- خسارتهای وارده به شبكه آبرسانی، فاضلاب، مخابرات و …
- هزینه مربوط به خرید ماشین‌ها و وسایل
- هزینه از بین رفتن فضاهای عمومی و فضای سبز
- هزینه امدارسانی، اورژانس و آتش نشانی
5- آتش‌سوزی
آتش‌عامل مخرب مهمی است كه در صورت عدم رعایت نكات ایمنی باعث خسارتهای جانی و مالی فراوان می‌شود و متاسفانه با بسیاری از بلایای طبیعی و حوادث ناشی از كار همراه است.
آتش‌سوزی‌هایی كه به دنبال زلزله، سیل، طوفان، رعد و برق و یا حوادث شغلی ایجاد می‌شود، اغلب بیش از رخداد اولیه صدمات جانی و ویرانی به دنبال دارد. همچنین جنگ و حملات دشمن امروزه بیش از گذشته سبب بروز آتش‌سوزی‌های وسیع در كارخانه‌ها می‌گردد.
علل عمده تلفات انسانی در آتش‌سوزی‌ها عبارتند از:
- دود
- گازها و بخارات
- حرارت زیاد
در كلیه حریق‌ها دود تولید می‌شود. چنانچه دود متراكم باشد، مانع مشاهده هرگونه علامت و راهنما شده و حتی كانون اصلی حریق را هم از نظر پنهان نگاه می‌دارد. عمده‌ترین گازها و بخارات كه معمولاً در آتش‌سوزی‌ها متصاعد می‌شوند شامل اكسیدهای كربن، اسید استیك، آكرولئین، استالدئیدها و هیدروژن سولفوره می‌باشند. گازهای حاصل از آتش‌سوزی بسیار متنوع بوده و می‌توان آنها را به سه دسته گازهای خفه كننده، گازهای تحریك كننده و گازهای سمی تقسیم كرد. به علاوه چنانچه به بافت‌های بدن حرارتی زیادتر از حرارت عادی بدن برسد، صدماتی بسته به میزان حرارت به انسان وارد می‌شود.
6- پیمانكاران
علاوه بر كلیه كاركنان رسمی شركت، كاركنان پیمانكار نیز باید دوره‌های آموزشی تدارك دیده شده در زمینه مدیریت بحران را طی كنند و در تمرین‌ها نیز شركت نمایند تا بتوانند در وضعیت اضطراری به وظایف خود عمل كنند. باید در زمان عقد قرارداد بین شركت و پیمانكاران به منظور ایجاد هماهنگی بین دستورالعمل‌های مقابله با وضعیت اضطراری شركت و دستورالعمل‌های پیمانكاران تناسب لازم وجود داشته باشد تا در وضعیت اضطراری بدون تداخل در وظایف و موازی‌كاری عملیات مقابله با هماهنگی كامل آغاز شود و تداوم یابد.
همچنین هنگام عقد قرارداد باید مسوول تهیه وسایل و ابزارهای لازم برای مقابله با بحران به روشنی ذكر گردد. این وسایل شامل دریل، دستگاه برش، گازسنج، چراغ قوه، طناب، برانكارد، كیف كمك‌های اولیه، كلاه و كفش ایمنی و ماسك تنفسی می‌باشند.
قرارداد باید به گونه‌ای تنظیم شود كه پیمانكار را ملزم نماید هرگونه عیب، نقص، خطر بالقوه و شرایط غیرعادی را در اسرع وقت گزارش دهد. روش مستندسازی و گزارش نویسی باید مورد توافق شركت و پیمانكار قرار گیرد. در شرایط غیرعادی و اضطراری كاركنان پیمانكار موظف هستند دستورات فرمانده عملیات مقابله با بحران را بطور دقیق اجرا نمایند. پیمانكار باید فردی را به همراه جانشین او برای عملیات مقابله با بحران به شركت معرفی نماید.
7- فشارهای روحی و روانی
بدون تردید پیامدهای ناشی از حوادث شغلی و بلایای طبیعی بطور عمیق بر روح و روان افراد بخصوص مشاهدان، قربانیان و امدادگران تاثیر می‌گذارد. تاثیری كه گاهی تا پایان عمر با این افراد همراه خواهد بود. به همین دلیل است كه برخی كارشناسان معتقدند بیشترین ضربه ناشی از این‌گونه حوادث، آثار عمیق روحی و روانی آنها است.
علاوه بر كسانی كه بطور مستقیم تحت تاثیر این‌گونه فاجعه‌ها قرار می‌گیرند، افرادی كه عزیزانشان را با دارایی و موقعیت اجتماعی از دست داده‌اند نیز دچار حالت‌های روانی مختلفی می‌شوند. البته در مرحله پس از فاجعه موارد بیشتری از فشارها و آسیب‌های روانی پیش می‌آید كه بعضی از آنها مربوط به خود فاجعه بوده و بعضی دیگر به ظاهر به فاجعه ارتباطی ندارد، بلكه صرفاً در این مقطع زمانی فرصت بروز پیدا می‌كند. برای نمونه می‌توان مسایل قانونی را مطرح ساخت مانند آن كه چه كسی باید خسارتها و یا كمك‌های مالی را بپردازد. اصولاً چرا این فاجعه رخ داده است؟ مسائلی از این قبیل و خشم ناشی از قول‌های عمل نشده و بوروكراسی اداری دست به دست هم می‌دهند تا این مرحله را به عاملی قوی‌تر در ایجاد فشار روانی پس از فاجعه تبدیل كنند.
www.mitreh.com
منبع:
طوسی، محمدرضا، مدیریت بحران و ایمن‌سازی صنایع و معادن، مركز آموزش و تحقیقات صنعتی ایران، تهران، 1384.
