نگاهی به مدیریت بحران در صنعت

امروزه حوادث صنعتی و بحران های ناشی از حوادث طبیعی زندگی و سلامت انسان ها را بسیار گسترده‌ تر و شدیدتر از گذشته تهدید می‌کنند. تجربه نشان داده است که هر جامعه‌ ای که برای مقابله با این گونه حوادث به تکاپو افتاده، چاره اندیشیده و رعایت اصول ایمنی قبل از بروز حادثه را بطور گسترده به مردم آموزش داده است، در هنگام مواجهه با حوادث غافلگیر نشده و میزان آسیب‌ های جانی و خسارت‌ های مالی را به طور محسوسی کاهش داده و امنیت بیشتری را برای جان و مال افراد فراهم کرده است.

شواهد زیادی وجود دارد که حتی در بسیاری از صنایع و معادنی که موفق به اخذ گواهینامه بین المللی از جمله ISO14001 و OHSAS18001 شده‌اند، موضوع آمادگی برای مقابله با بحران و ایمن سازی کارگاه ها جدی گرفته نشده است و به جنبه‌ های ظاهری مساله مانند برگزاری چند دوره آموزشی و نصب چند تابلو و علامت بسنده شده است. این در حالی است که مدیریت بحران در صنایع نیازمند وجود عناصر مختلف مانند امکانات، تجهیزات و منابع متعدد است و در کنار این ها آموزش مهم ترین عنصر آمادگی به شمار می‌ رود. یادآور می‌ شود اقدامات پیشگیرانه با تصمیم‌ گیری‌ های مدیریت ارشد آغاز می‌ گردد و باید از سوی مدیریت میانی و سرپرستان کارگاه‌ ها حمایت و هدایت شود. اما مقابله و اجرای عملیات بستگی به مهارت و آمادگی «کلیه کارکنان» دارد.

مدیریت بحران

دنیا امروز به طور نگران کننده‌ ای نسبت به وقوع بحران‌ های طبیعی و فاجعه‌ های صنعتی و پیامد های آن ها آسیب‌ پذیر شده است. منظور از بحران، حادثه‌ ای است که در زمانی کوتاه صدمات جانی و خسارت های مالی و زیست محیطی زیادی را به جامعه تحمیل می‌ کند، بطوری که برطرف کردن آثار این رخدادها نیازمند انجام اقدامات اساسی و فوق‌العاده است.

مدیریت بحران علمی است کاربردی که با مشاهده سیستماتیک بحران ها و تجزیه و تحلیل آن ها در جستجوی یافتن ابزاری است که به کمک آن بتوان از وقوع بحران‌ ها پیشگیری کرد و یا برای وقوع آن ها آماده شد تا در صورت وقوع بحران نسبت به امدادرسانی سریع و عادی‌ سازی اوضاع اقدام شود.

مدیریت بحران در یک واحد صنعتی شامل سیستم جامعی است که کلیه عناصر سازمان به صورت «کم یا زیاد»، «ضعیف یا موثر» در آن نقش دارند. زیرا تصمیماتی که هر یک از عناصر کوچک سازمان به صورت همزمان در وضعیت اضطراری می‌گیرند، به نوعی در مدیریت بحران موثر است. به تعبیر دیگر، سیستم جامع مدیریت بحران زمانی موفق خواهد بود که کلیه تصمیمات و اقدامات انجام شده در وضعیت اضطراری، از پیش با سازوکارهای آموزشی و برنامه‌ریزی، سازماندهی شده باشد.

ضرورت مدیریت بحران

به دلایل زیر لازم است در صنایع و معادن مدیریت بحران مد نظر قرار گیرد:

• بینش و نگرش نادرست در زمینه علل بروز حوادث شغلی و شرایط اضطراری
• رعایت نشدن کامل اصول ایمنی در برخی از صنایع و معادن
• عدم برخورداری اکثریت کارکنان از دانش کافی ایمنی
• کم توجهی به نکات ایمنی در هنگام احداث کارخانه‌ها
• ایجاد شهرها و شهرک‌های صنعتی و همجواری کارخانه‌های مختلف بدون در نظر گرفتن استانداردهای ایمنی
• همجواری برخی کارخانه‌ها با پتانسیل خطر بالا با مناطق مسکونی
• احتمال بروز بلایای طبیعی
• مشکلات مربوط به ناهماهنگی بین ارگانهای مختلف امدادی خارج از محیط کار
• الزامات بین‌المللی مانند  ISO 14001وOHSAS 18001  و  HSE _ MS

بروز بحران در مراکز صنعتی معمولاً همراه با خسارت‌های زیر می‌باشد:

• لطمه مستقیم به بزرگ‌ترین سرمایه سازمان یعنی نیروی انسانی
• لطمه به دارایی‌ها و سرمایه‌ها
• بروز مشکلات زیاد در تحویل به موقع کالا و از دست دادن مشتری
• هدر رفتن منابع به منظور جبران خسارتها
• آسیب‌های جدی به محیط زیست
• پرداخت جرایم قانونی
• لطمه به اعتماد عمومی و کاهش ارزش سهام

آمادگی برای زلزله و سیل

زلزله پدیده‌ای طبیعی است و رخداد آن امری اجتناب ناپذیر می‌باشد. دانش بشری هنوز موفق به پیش بینی زمان دقیق وقوع زلزله نشده است. از این رو ضروری است تمهیدات خاصی برای آمادگی در برابر این پدیده ویرانگر اندیشیده شود.

کشور ما به دلیل قرار گرفتن بر روی کمربند زلزله «آلپ – هیمالیا» به نحو چشمگیری زلزله خیز است. از 678 شهر کشور 660 شهر روی خط زلزله و 24 شهر در منطقه پر خطر زلزله قرار گرفته است. به طور میانگین در ایران هر سال یک زلزله 6 ریشتری و هر 10 سال یکبار یک زلزله به بزرگی 7 ریشتر رخ می‌دهد. در این رابطه دوره های آموزشی و بازآموزی مهندسی زلزله مهم ترین ابزار برای روزآمد کردن اطلاعات مدیران، سرپرستان و مهندسان است تا با افزایش دانش، اطلاعات و مهارت خود در زمینه زلزله درک صحیح‌تری از مفاهیم و اصطلاحات مطرح شده در این باره داشته باشند. مباحث ذیل باید در دوره‌های آموزشی مد نظر قرار گیرند:

• روش‌های مقاوم‌سازی کارگاه‌ها، انبارها، تاسیسات استراتژیک، مخازن، دیگ‌های بخار و  …
• روش‌های پیشگیری از آتش‌سوزی، انفجارها و نشت مواد
• روش‌های مقاوم‌سازی مرکز مدیریت بحران، اورژانس، ایمنی و آتش‌نشانی
• روش‌های کاهش صدمات جانی، خسارت‌های مالی و زیست محیطی
• تمرین‌ها و مانورها

ضروری است به منظور کنترل اثربخشی مدیریت زلزله در مراحل مختلف ممیزی لازم صورت گیرد. این ممیزی به منظور شناخت توان کارخانه در زمینه میزان آمادگی در برابر زلزله و امکانات پاسخگویی به اثرات و نتایج زلزله انجام می‌شود. با تهیه و تدوین چک لیست ممیزی و توسعه آن، مدیران ارشد می‌توانند با توجه به ماهیت کاری خود میزان آمادگی بخش خود را در خصوص بروز زلزله مورد ارزیابی قرار دهند.

با آنکه اکثر شهرها و بسیاری از کارخانه‌ها و معادن کشور همواره در معرض تخریب ناشی از سیلاب قرار دارند و هر ساله در اثر وقوع سیل متحمل خسارت‌های زیادی می‌شوند، متاسفانه به جز پاره‌ای اقدامات پراکنده امدادرسانی و نجات، آن هم بعد از وقوع سیل و تدابیر موضعی و موقتی، هیچ‌گونه طرح جامعی برای تجهیز کارخانه‌ها و سایر مراکز صنعتی در برابر مخاطرات سیل تدوین نشده است. برخی از خسارت‌های ناشی از سیل به شرح زیر می‌باشند:

• زیانهای مربوط به تخریب و صدمات وارده بر ساختمانها
• هزینه توقف خط تولید و کاهش درآمد
• هزینه مربوط به پاکسازی ساختمانها، دستگاهها، تاسیسات و محوطه کارخانه
• هزینه از بین رفتن اسناد و مدارک در بخش اداری
• هزینه بلا استفاده ماندن وسایل و اثاثیه در ساختمانهای اداری
• خسارتهای وارده به شبکه آبرسانی، فاضلاب، مخابرات و …
• هزینه مربوط به خرید ماشین‌ها و وسایل
• هزینه از بین رفتن فضاهای عمومی و فضای سبز
• هزینه امدارسانی، اورژانس و آتش نشانی

آتش سوزی

آتش عامل مخرب مهمی است که در صورت عدم رعایت نکات ایمنی باعث خسارت های جانی و مالی فراوان می‌شود و متاسفانه با بسیاری از بلایای طبیعی و حوادث ناشی از کار همراه است.

آتش‌سوزی هایی که به دنبال زلزله، سیل، طوفان، رعد و برق و یا حوادث شغلی ایجاد می‌شود، اغلب بیش از رخداد اولیه صدمات جانی و ویرانی به دنبال دارد. همچنین جنگ و حملات دشمن امروزه بیش از گذشته سبب بروز آتش سوزی های وسیع در کارخانه ها می‌گردد.

علل عمده تلفات انسانی در آتش سوزی ها عبارتند از:

• دود
• گازها و بخارات
• حرارت زیاد

در کلیه حریق‌ها دود تولید می‌شود. چنانچه دود متراکم باشد، مانع مشاهده هرگونه علامت و راهنما شده و حتی کانون اصلی حریق را هم از نظر پنهان نگاه می‌دارد. عمده‌ترین گازها و بخارات که معمولاً در آتش‌سوزی‌ها متصاعد می‌شوند شامل اکسیدهای کربن، اسید استیک، آکرولئین، استالدئیدها و هیدروژن سولفوره می‌باشند. گازهای حاصل از آتش‌سوزی بسیار متنوع بوده و می‌توان آنها را به سه دسته گازهای خفه کننده، گازهای تحریک کننده و گازهای سمی تقسیم کرد. به علاوه چنانچه به بافت‌های بدن حرارتی زیادتر از حرارت عادی بدن برسد، صدماتی بسته به میزان حرارت به انسان وارد می‌شود.

پیمانکاران

علاوه بر کلیه کارکنان رسمی شرکت، کارکنان پیمانکار نیز باید دوره‌های آموزشی تدارک دیده شده در زمینه مدیریت بحران را طی کنند و در تمرین ها نیز شرکت نمایند تا بتوانند در وضعیت اضطراری به وظایف خود عمل کنند. باید در زمان عقد قرارداد بین شرکت و پیمانکاران به منظور ایجاد هماهنگی بین دستورالعمل‌های مقابله با وضعیت اضطراری شرکت و دستورالعمل‌های پیمانکاران تناسب لازم وجود داشته باشد تا در وضعیت اضطراری بدون تداخل در وظایف و موازی‌کاری عملیات مقابله با هماهنگی کامل آغاز شود و تداوم یابد.

همچنین هنگام عقد قرارداد باید مسئول تهیه وسایل و ابزارهای لازم برای مقابله با بحران به روشنی ذکر گردد. این وسایل شامل دریل، دستگاه برش، گازسنج، چراغ قوه، طناب، برانکارد، کیف کمک‌های اولیه، کلاه و کفش ایمنی و ماسک تنفسی می‌باشند.

قرارداد باید به گونه‌ای تنظیم شود که پیمانکار را ملزم نماید هرگونه عیب، نقص، خطر بالقوه و شرایط غیرعادی را در اسرع وقت گزارش دهد. روش مستندسازی و گزارش نویسی باید مورد توافق شرکت و پیمانکار قرار گیرد. در شرایط غیرعادی و اضطراری کارکنان پیمانکار موظف هستند دستورات فرمانده عملیات مقابله با بحران را بطور دقیق اجرا نمایند. پیمانکار باید فردی را به همراه جانشین او برای عملیات مقابله با بحران به شرکت معرفی نماید.

فشارهای روحی و روانی

بدون تردید پیامدهای ناشی از حوادث شغلی و بلایای طبیعی بطور عمیق بر روح و روان افراد بخصوص مشاهدان، قربانیان و امدادگران تاثیر می‌گذارد. تاثیری که گاهی تا پایان عمر با این افراد همراه خواهد بود. به همین دلیل است که برخی کارشناسان معتقدند بیشترین ضربه ناشی از این‌گونه حوادث، آثار عمیق روحی و روانی آنها است.

علاوه بر کسانی که بطور مستقیم تحت تاثیر این‌گونه فاجعه‌ها قرار می‌گیرند، افرادی که عزیزانشان را با دارایی و موقعیت اجتماعی از دست داده‌اند نیز دچار حالت‌های روانی مختلفی می‌شوند. البته در مرحله پس از فاجعه موارد بیشتری از فشارها و آسیب‌های روانی پیش می‌آید که بعضی از آنها مربوط به خود فاجعه بوده و بعضی دیگر به ظاهر به فاجعه ارتباطی ندارد، بلکه صرفاً در این مقطع زمانی فرصت بروز پیدا می‌کند. برای نمونه می‌توان مسایل قانونی را مطرح ساخت مانند آن که چه کسی باید خسارت‌ها و یا کمک‌های مالی را بپردازد. اصولاً چرا این فاجعه رخ داده است؟ مسائلی از این قبیل و خشم ناشی از قول‌های عمل نشده و بوروکراسی اداری دست به دست هم می‌دهند تا این مرحله را به عاملی قوی‌تر در ایجاد فشار روانی پس از فاجعه تبدیل کنند.

منبع:

طوسی، محمدرضا، مدیریت بحران و ایمن‌سازی صنایع و معادن، مرکز آموزش و تحقیقات صنعتی ایران، تهران، 1384.